امام حسن(ع) در عصر پیامبر اسلام(ص)| ۱ پدر و مادر و خانه تولّد امام حسن(ع)پدر و مادر امام حسن(ع) حضرت علی(ع) و فاطمه زهرا(س) است که شرح حال آنها در شمارههای قبل گذشت.
در حقیقت خانه و دامنی که حسن(ع) را پرورانید و پایه آغازین زندگی امام حسن(ع) بود، از سه شخصیّت بزرگ؛ پیامبر ، علی و زهرا(س) تشکیل شده بود؛ بنابراین اساس پیدایش زندگی درخشان حسن(ع) بر سه مقام بزرگ نبوت، ولایت و عصمت استوار گردید.
تولّد امام حسن(ع) و چگونگی نامگذاری اوامام حسن(ع) در شب سهشنبه، نیمه رمضان سال ۲ یا ۳ هجری، در مدینه دیده به جهان گشود. پیامبر(ص) به «سَلمی» دختر عُمَیس فرمود:
«پسرم را نزد من بیاور.»
سَلمی، حسن(ع) را در میان پارچه زرد رنگی پیچید و نزد آن حضرت برد. پیامبر(ص) پارچه زرد رنگ را به کنار گذاشت و فرمود:
«مگر من به شما نگفتهام که نوزاد را با پارچه زرد، قنداق نکنید![1]».[2]
سَلمی هماندم پارچه زرد را به پارچه سفید تبدیل کرد و حسن(ع) را نزد پیامبر(ص) آورد. پیامبر(ص) در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت.
آنگاه پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود:
«نام پسرم را چه گذاشتهای؟»
علی: من در نامگذاری از شما پیشدستی نمیکنم ...
پیامبر: «من نیز در نامگذاری او از پروردگارم پیشی نمیگیرم.» در این هنگام جبرئیل نازل شد و عرض کرد:
«ای محمّد! خداوند سلام میرساند و میفرماید: نسبت علی(ع) به تو، همانند نسبت هارون به موسی(ع) است، ولی پیامبری بعد از تو نخواهد بود؛ بنابراین، این نوزاد را همنام پسر هارون (برادر موسی(ع)) کن.»
جبرئیل: نام او «شَبَّر» است.
پیامبر: زبان من عربی است.
جبرئیل: «نام او را «حسن» (که معنی شَبَّر) است بگذار.»
در روایتی آمده: پس از چند روز، پیامبر(ص) دستور داد حسن(ع) را نزدش آوردند. آن حضرت ناف او را برید و چنین دعا کرد: «خدایا این فرزند و فرزندان علی(ع) را از شر شیطان رانده شده از درگاهت، در پناه تو قرار دادم.»[3]
عقیقه و صدقه برای سلامتی حسن(ع)روز هفتم ولادت امام حسن(ع) فرا رسید، پیامبر(ص) گوسفند خوشرنگی را عقیقه (قربانی) کرد و یک ران آن را همراه یک دینار به قابله داد و موی سر حسن(ع) را تراشید و هموزن آن، نقره مسکوک صدقه داد و سر حسن(ع) را با بوی خوش «خَلُوق»[4] خوشبو نمود و فرمود:
«مالیدن خون از کارهای جاهلیّت است.»[5]
به این ترتیب، این شیوه را جایگزین سنّت شرکآلود دوران جاهلی نمود.[6]
و مطابق پارهای از روایات، تراشیدن موی سر حسن(ع) و صدقه دادن نقره بهاندازه وزن آن را، حضرت زهرا(س) انجام داد.[7]
محبّتهای پیامبر(ص)به حسن(ع) و راز آن همه محبّتهاپیامبر(ص)، حسن(ع) و برادرش حسین(ع) را همواره مورد محبّت فوقالعاده قرار میداد. آنها از همان آغاز، تحت مراقبت دقیق پیامبر(ص) بودند. پیامبر(ص) با محبّتهای سرشار خود که یکی از اصول مهم تربیتی است، در پرورش شخصیّت و رشد ارزشهای اخلاقی حسن و حسین(ع)، کمال استفاده را مینمود. به عنوان نمونه:
۱- اَسلَم غلام آزاد شده عمر میگوید: حسن و حسین(ع) را روی شانههای پیامبر(ص) دیدم، به آنها گفتم: «پیامبر، نیکو مرکبی برای شما است!»
پیامبر(ص) در پاسخ فرمودند:
«
وَ نِعْمَ الْفَارِسَانِ هُمَا:
و این دو کودک، سواران نیکویی هستند.»[8]
۲- از بُریده نقل شده که گفت: در مسجد، پیامبر(ص) بر فراز منبر بود و برای مردم سخن میگفت. در این هنگام، حسن و حسین(ع) که پیراهن قرمز پوشیده بودند، وارد مسجد شدند، ولی هنگام راه رفتن، پایشان به دامنشان پیچید و افتادند. پیامبر (ص) از فراز منبر پایین آمد، آنها را در آغوش گرفت و بالای منبر برد و پیش روی خود نشانید.[9]
۳- ابو هُریره میگوید: روزی حسن(ع) به محضر پیامبر(ص) آمد و در کنار رسول خدا(ص) نشست. رسول خدا(ص) دهانش را (به نشانه محبّت) بر دهان حسن(ع) نهاد و سه بار فرمود:
«
اَللَّهُمَّ إِنِّي أُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ مَنْ يُحِبُّهُ:
خدایا! من حسن(ع) را دوست دارم، و همچنین آن کسی که حسن(ع) را دوست بدارد، دوست دارم.»[10]
باید توجّه داشت که محبّتهای پیامبر(ص) به حسن و حسین(ع) تنها جنبه عاطفی نداشت، بلکه هدف اصلی پیامبر(ص) از این محبّتها دو چیز بود:
۱- مردم بدانند که پیامبر(ص) آنها را بسیار دوست دارد تا آنان نیز پیوند دوستانه با آن دو بزرگوار داشته باشند و با آنها دشمنی نکنند.
۲- پیامبر(ص) میخواست با رعایت یکی از اصول مهم تربیتی، یعنی محبّت و رفتار صمیمی و دوستانه، در رشد و تربیت صحیح حسن و حسین(ع) کوشا باشد، چرا که رفتار صمیمی و دوستانه، نقش به سزایی در تربیت سالم کودک دارد.
گاهی پیامبر(ص) از اینکه حسن و حسین(ع) را تحت مراقبتهای خاص تربیتی خود قرار میداد، یاد میکرد، و توجّه مردم را به این موضوع جلب مینمود. چنانکه از جابر روایت شده که میگفت: رسول خدا(ص) را دیدم که با یک دست، دست حسن(ع) و با دست دیگر، دست حسین(ع) را گرفته بود، میفرمود:
«إِنَّ اِبْنَيَّ هَذَيْنِ رَبَّيْتُهُمَا صَغِيرَيْنِ ... سَأَلْتُ اَللَّهَ لَهُمَا أَنْ يَجْعَلَهُمَا طَاهِرَيْنِ مُطَهَّرَيْنِ زَكِيَّيْنِ فَأَجَابَنِي إِلَى ذَلِكَ:همانا این دو پسرم را در کودکی تربیت نمودم ... و از درگاه خداوند برای آنها درخواست نمودم تا آنها را پاک و پاکیزه قرار دهد، و خداوند به این خواسته من پاسخ مثبت داد.»[11]
رعایت عدالت در بین کودکانروزی رسول خدا(ص) در بستر استراحت آرمیده بود، حسن و حسین(ع) نزد پیامبر(ص) آمدند. حسن(ع) آب خواست، پیامبر(ص) روی علاقه خاصی که به حسن(ع) داشت، شخصاً برخاست و مقداری شیر از گوسفندی دوشید و ظرف شیر را به دست حسن(ع) داد تا برای او هم نوشیدنی باشد و هم غذا.
در این هنگام حسین(ع) از جا حرکت کرد تا او نیز از شیر بخورد، ولی هر چه حسین(ع) کوشید تا پیامبر(ص) ظرف شیر را از حسن(ع) بگیرد و به او دهد، توفیق نیافت. حضرت زهرا(س) با مشاهده این صحنه: به پدر عرض کرد:
«ای رسول خدا! گویا حسن نزد تو محبوبتر است؟»
پیامبر(ص) در پاسخ فاطمه(س) چنین فرمود:
«نه، ولی چون نخست حسن(ع) آب خواست، روی ترتیب و رعایت حساب (و حق تقدّم)، خواستم نخست شیر را به حسن(ع) بدهم.»[12]
این حادثه بیانگر آن است که پیامبر(ص) در محبّت و علاقه خود، عدالت و نظم را رعایت میکرد که چنین رفتاری نقش بسزایی در تربیت صحیح کودک دارد.
شباهت امام حسن(ع) به پیامبر(ص)، و اِرث آن حضرت از پیامبر(ص)روایت شده، پیامبر(ص) به امام حسن(ع) فرمود:
«
أَشْبَهْتَ خَلْقِي وَ خُلُقِي:
تو از نظر صورت و سیرت، مانند من هستی.»[13]
و از انس بن مالک روایت شده که گفت:
«
لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ أَشْبَهَ بِرَسُولِ اَللَّهِ مِنَ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ:
هیچ کس مانند حسن بن علی(ع) شبیهتر به رسول خدا(ص) نبود.»[14]
نیز روایت شده؛ فاطمه زهرا(س)دو فرزندش حسن و حسین(ع) را در آن هنگام که پیامبر(ص) در بستر رحلت بود، نزد آن حضرت آورد و عرض کرد:
«
يَا رَسُولَ اَللَّهِ هَذَانِ اِبْنَاكَ فَوَرِّثْهُمَا شَيْئاً:
ای رسول خدا! اینان دو فرزند تو هستند، پس چیزی را به این دو، ارث بده.»
پیامبر(ص) در پاسخ فرمود:
«أَمَّا اَلْحَسَنُ فَإِنَّ لَهُ هَيْبَتِي وَ سُؤْدُدِي، وَ أَمَّا اَلْحُسَيْنُ فَإِنَّ لَهُ جُودِي وَ شَجَاعَتِي:امّا حسن(ع)، از برای او است شکوه و بزرگی من و امّا حسین(ع)، از برای او است سخاوت و شجاعت من.»[15]
آری، تربیت حسن و حسین(ع) در دامان پرمهر و پر تدبیر پیامبر(ص)، نقش به سزایی در رشد فضایل اخلاقی و تکامل حسن و حسین(ع) داشت، شباهت کامل حسن(ع) در صورت و سیرت به پیامبر(ص) چنانکه در حدیث فوق ذکر شد، بیانگر آن است که حسن(ع) تربیت شده کامل پیامبر(ص) بوده است.
خودآزمایی
1- زمان و محل تولد امام حسن (ع) را بیان کنید.
2- با توجّه به این که محبّتهای پیامبر (ص) به امام حسن (ع) تنها جنبه عاطفی نداشت، دو دلیل برای محبت پیامبر (ص) به امام حسن (ع) بیان کنید.
3- شباهت کامل امام حسن (ع) در صورت و سیرت به پیامبر (ص)، بیانگر چیست؟
پینوشتها[1]. در متن حدیث به جای «سَلمی»، «اسماء» ذکر شده است، ولی نظر به اینکه اسماء در این هنگام با همسرش جعفر طیار در حبشه بودند، احتمال دارد در این هنگام سَلمی همسر حمزه (ع) خدمتکار خانه حضرت زهرا (س) بوده باشد.
[2]. شاید این دستور، از اینرو است که برای رعایت بهداشت، استفاده از پارچه سفید، به خاطر آنکه آلودگیها را بهتر نشان میدهد، بهتر است. (مؤلف)
[3]. انوارالبهيه محدّث قمی، ص ۱۱۵ - ۱۱۶ - بحار، ج ۴۳، ص ۲۳۸.
[4]. بوی خوش ترکیب یافته از زعفران.
[5]. انوار البهيه، ص ۱۱۶- اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۵۶۲.
[6]. مردم جاهلیّت برای حفظ نوزاد، اندکی خون بر سر زانوی او میمالیدند.
[7]. شرح نهجالبلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۱۰.
[8]. بحار، ج ۴۳، ص ۲۸۵.
[9]. همان، ص ۲۸۴.
[10]. همان مدرک، ص 266.
[11]. بحار، ج ۴۳، ص ۲۷6.
[12]. بحار، ج 43، ص 283.
[13]. سیرة الائمه الانثی عشر-هاشم معروف حسنی، ج 1، ص 463.
[14]. ترجمه ارشاد مفید، ج 2، ص 3.
[15]. همان مدرک.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی